Nowy, ciekawy i mało u nas znany nurt – „mockumentaries” – czyli filmy, które posługują się formą dokumentalną do opowiedzenia historii nie zawsze prawdziwych… Wśród nich także filmy z tak zwanego nurtu “found footage”.

____________________________________________

Mockumentary (mock documentary) to fikcja, która udaje dokument. Skojarzenia z żartem, jakie od razu nasuwa takie określenie, z pewnością nie są bezpodstawne. W istocie rzeczy nie chodzi tu jednak – jak by się mogło wydawać – o żart z publiczności, która być może „da się nabrać”. Przedmiotem żartu okazuje się raczej film dokumentalny jako taki. „Udawany” dokument to obraz ze swojej natury obdarzony wielkim potencjałem filmowej autorefleksji. W praktyce, twórcy wykorzystują ten potencjał w bardzo różnym stopniu – sięgając od prostego żartu, przez trawestację i parodię, po krytykę i dekonstrukcję podstawowych założeń dokumentalistyki. Jak twierdzą autorzy pierwszej monografii mockumentaries, J. Roscoe i C. Hight, w tym ostatnim, rzadkim zresztą wypadku, krytyka bywa rzeczywiście radykalna. Uderza w samo serce projektu dokumentalnego – w jego pretensje do prawdy. Obnaża konstruowany, zapośredniczony i nieuchronnie arbitralny charakter każdego filmowego przekazu, zderzając go z rolą, jaką widzowi wyznacza tradycyjny dokument – rolą odbiorcy zarejestrowanej na taśmie filmowej „rzeczywistości”.

Poprzez parodię konwencji dokumentu mockumentary sięga szerzej – do różnych dyskursów faktu, do mediów, i jeszcze szerzej – do mitów i ikon kultury masowej z pop-polityką włącznie. Poza naszym wyborem pozostawiliśmy na przykład mocki polityczne, jak choćby „Boba Robertsa” Tima Robbinsa, czy słynne mock-rockumentaries: „The Rutles” parodiujące legendę Beatlesów czy „Oto Spinal Tap” – zapis trasy koncertowej nieistniejącego zespołu heavy-metalowego. Nie pokazujemy także bogatej już twórczości czysto telewizyjnej i komercyjnej (odcinków pseudo-dokumentalnych doczekały się między innymi „Ostry dyżur”, a nawet „Simpsonowie” i „South Park”). Z drugiej strony nie prezentujemy też dobrze znanej klasyki – choćby znakomitego „Zeliga” Woodego Allena (mockumentaries mają też w swoim dorobku inni uznani mistrzowie kina, m.in. Peter Greenaway i Robert Altman).

Co zatem będzie można zobaczyć nad Wisłą? Subiektywny wybór najciekawszych mocków, przy czym zadbaliśmy oczywiście o ich stylistyczne i tematyczne zróżnicowanie, a także o to, by nie zabrakło wśród nich filmów najnowszych oraz dzieł rodzimej kinematografii.

Trawestacji, parodii i dekonstrukcji poddawane bywają dojrzałe i przejrzałe gatunki wypowiedzi. Czy zatem popularność mockumentaries sygnalizuje nadchodzący schyłek filmowego dokumentu, choć wokół wciąż jeszcze słyszymy o jego renesansie? Mamy raczej wrażenie, że już nie tylko w świecie awangardy, ale i w świecie masowego odbiorcy przełamany został sztywny podział między dokumentem i fikcją, które teraz widziane są raczej jako bieguny płynnej skali. Jej słabo jeszcze zbadany środek coraz mocniej kusi artystycznych odkrywców.

Maciej Nowicki
Konrad Wirkowski